Του Τόλη Κοϊνη.
Είχα την τιμή να είμαι μεταξύ των ομιλητών στην παρουσίαση του βιβλίου του Θεοσόδη Σπαντιδέα «Οι κρήνες του Ναυπλίου», έκδοση της ΔΕΥΑΝ. Από την ομιλία μου θα ανεβάσω σήμερα τα σημεία που αφορούν 9 κρήνες και τα πολλά ερωτήματα που προέκυψαν στην «ακροαματική διαδικασία» της εκδήλωσης.
Α) Βρύση πίσω από του «Κερασόπουλου».
Την θεωρεί ο συγγραφέας Βενετσιάνικη. Στηρίζει την άποψη από τα υλικά και την αρχιτεκτονική της. Είναι αυτή που βρίσκεται στους πρόποδες του Παλαμηδιού, πίσω από τα γραφεία της ΔΕΥΑΝ. Ίσως να είναι η βρύση που φαίνεται και στον θρυλικό πίνακα του φον Ές με την «είσοδο του Όθωνος στο Ναύπλιο».. Το ερώτημα που παραμένει είναι γιατί κτίσθηκε μια βρύση εκτός των τειχών της πόλεως; Πιθανή απάντηση είναι πως ο χώρος μπροστά από την Πύλη της Ξηράς ήταν η «πιάτσα» των αγωγιατών, που εξυπηρετούσαν τις χερσαίες συγκοινωνίες και ιδιαίτερα την μεταφορά των εμπορευμάτων… π.χ. σκεφθείτε ένα αγώι – καραβάνι με 50 μουλάρια να φέρνει … σταφύλια, ας πούμε. Η περιτειχισμένη πόλη δεν μπορούσε να δεχθεί όλο αυτό πλήθος υποζυγίων. Έμεναν εκεί απέξω και μεταφέρονταν τμηματικά. Τα ζώα και οι αγωγιάτες που έμεναν απέξω ήθελαν νερό. Αυτή θα ήταν η χρησιμότητα της βρύσης πίσω από του «Κερασόπουλου».
Β) Κρήνη του Μουφτή (οδός Γ. Ιατρού)
Προχωράμε στην πρώτη Οθωμανική κρήνη την οποία εντοπίζει ο Σπαντιδέας στο δρομάκι Γ.Ιατρού κάθετο στην Παπανικολάου. Έχει επιγραφή με Αραβικά γράμματα σε Τουρκική γλώσσα η οποία λέει:
"α1: Ο αγαθός δωρητής, Αγάς του Ναυπλίου, είναι καθαρός άνθρωπος
α2: Το εισόδημά του, δηλαδή τα αργυρά του [νομίσματα] είναι ο Επίλεκτος τηςΚτίσης [ο προφήτης Μωάμεθ]
β1: Από αγάπη για το Θεό έχτισε αυτή την καθαρή κρήνη
β2: Και έδωσε στους διψασμένους αυτό το γλυκόπιοτο νερό και την πρασινάδα
γ1: Αυτός που έφτιαξε την επιγραφή της νεόκτιστης κρήνης πρόφερε την ημερομηνία της:
γ2: [χρονόγραμμα] «Πιες το νερό της ζωής για τις ψυχές του Huseyn και του Hasan»
δ: Ο κύριος των ατελών αυτών στίχων, Abdülhadi, Μουφτής του Ναυπλίου.Το έτος 1130 [5 δεκεμβρίου 1717 - 24 νοεμβρίου 1718]"
Προχωράμε στην πρώτη Οθωμανική κρήνη την οποία εντοπίζει ο Σπαντιδέας στο δρομάκι Γ.Ιατρού κάθετο στην Παπανικολάου. Έχει επιγραφή με Αραβικά γράμματα σε Τουρκική γλώσσα η οποία λέει:
"α1: Ο αγαθός δωρητής, Αγάς του Ναυπλίου, είναι καθαρός άνθρωπος
α2: Το εισόδημά του, δηλαδή τα αργυρά του [νομίσματα] είναι ο Επίλεκτος τηςΚτίσης [ο προφήτης Μωάμεθ]
β1: Από αγάπη για το Θεό έχτισε αυτή την καθαρή κρήνη
β2: Και έδωσε στους διψασμένους αυτό το γλυκόπιοτο νερό και την πρασινάδα
γ1: Αυτός που έφτιαξε την επιγραφή της νεόκτιστης κρήνης πρόφερε την ημερομηνία της:
γ2: [χρονόγραμμα] «Πιες το νερό της ζωής για τις ψυχές του Huseyn και του Hasan»
δ: Ο κύριος των ατελών αυτών στίχων, Abdülhadi, Μουφτής του Ναυπλίου.Το έτος 1130 [5 δεκεμβρίου 1717 - 24 νοεμβρίου 1718]"
Συμπεράσματα: α) Την έκτισε με δικές του δαπάνες ο Μουφτής (=Μωαμεθανός ιερωμένος ανάλογος του επίσκοπου) του Ναυπλίου Αμπντουλχαντί, β) Κτίσθηκε μόλις δυο χρόνια μετά την ανάκτηση του Ναυπλίου από τους Οθωμανούς το 1715, δηλαδή σχεδόν αμέσως μετά το μοίρασμα των σπιτιών του Ναυπλίου στους νέους του κατοίκους. Είναι μεν κοντά στον Άγιο Γεώργιο, που τον είχαν μετατρέψει σε τζαμί, αλλά δεν γνωρίζουμε ότι αν ήταν εκεί κοντά και η οικία του Μουφτή (πιθανά στη θέση της οικίας του Λατίνου επισκόπου)
Γ) Η κρήνη του Θησαυροφύλακα (οδ. Γ.Τερτσέτου)
Προχωράει ο Σπαντιδέας λίγο πιο Δυτικά πάλι κατά μήκος της οδού Παπανικολάου και στρίβει στο επόμενο στενάκι, την οδό Γεωργίου Τερτσέτου. Βρίσκει εκεί μια ακόμα Οθωμανική κρήνη απέναντι από το "πρώτο Υπουργείο των Στρατιωτικών". Έχει την επιγραφή της σε μετάφραση:
"1α Ο θησαυροφύλακας (του Σουλτάνου) Emin Muhafız Ahmed Paşa
1β Με καθαρή καρδιά παρήγγειλε ένα ευαγές ίδρυμα
2α Έκανε να κυλήσει καθαρό γλυκόπιοτο νερό σε όλα τα διψασμένα χείλη
2β Να του δώσει μακρύ βίο ο Θεός, που ικανοποιεί όλες τις ανάγκες
3α Αυτός που έγραψε την επιγραφή είπε «προσευχήσου στην κρήνη αυτή»:
3β [χρονόγραμμα] «καθώς πίνεις το νερό της ζωής από την καθαρή αυτή πηγή του Ali.”
Προχωράει ο Σπαντιδέας λίγο πιο Δυτικά πάλι κατά μήκος της οδού Παπανικολάου και στρίβει στο επόμενο στενάκι, την οδό Γεωργίου Τερτσέτου. Βρίσκει εκεί μια ακόμα Οθωμανική κρήνη απέναντι από το "πρώτο Υπουργείο των Στρατιωτικών". Έχει την επιγραφή της σε μετάφραση:
"1α Ο θησαυροφύλακας (του Σουλτάνου) Emin Muhafız Ahmed Paşa
1β Με καθαρή καρδιά παρήγγειλε ένα ευαγές ίδρυμα
2α Έκανε να κυλήσει καθαρό γλυκόπιοτο νερό σε όλα τα διψασμένα χείλη
2β Να του δώσει μακρύ βίο ο Θεός, που ικανοποιεί όλες τις ανάγκες
3α Αυτός που έγραψε την επιγραφή είπε «προσευχήσου στην κρήνη αυτή»:
3β [χρονόγραμμα] «καθώς πίνεις το νερό της ζωής από την καθαρή αυτή πηγή του Ali.”
4 Το έτος: 1129 [16 δεκεμβρίου 1716 - 4 δεκεμβρίου 1717]" Άρα αυτή η κρήνη είχε κατασκευαστεί ένα χρόνο νωρίτερα από την προηγούμενη. Κάνει εντύπωση ο δωρητής.
Ο Εμίν Αχμέτ Πασάς, δηλώνει και Μουχαβούζης, δηλαδή διοικητής της πόλης και ταυτόχρονα θησαυροφύλακας του Σουλτάνου.
Πιθανά η μοιρασιά των περιουσιών των Ελλήνων και Βενετών κατοίκων, που διώχτηκαν τον προηγούμενο χρόνο, 1715, δεν είχε ολοκληρωθεί και ο Εμίν Αχμέτ να είχε αναλάβει αυτό το έργο, ασκώντας παράλληλα και τα δύο καθήκοντα και του Μουχαβούζη – Διοικητή, αλλά και του οικονομικού διαχειριστή…
Πιθανά η μοιρασιά των περιουσιών των Ελλήνων και Βενετών κατοίκων, που διώχτηκαν τον προηγούμενο χρόνο, 1715, δεν είχε ολοκληρωθεί και ο Εμίν Αχμέτ να είχε αναλάβει αυτό το έργο, ασκώντας παράλληλα και τα δύο καθήκοντα και του Μουχαβούζη – Διοικητή, αλλά και του οικονομικού διαχειριστή…
Όλες οι περιουσίες των κατακτημένων πήγαιναν αυτοπροσώπως στον Σουλτάνο και αυτός τις μοίραζε σε τιμάρια. Εξ άλλου στην πολιορκία του Ναυπλίου το 1715 ήταν παρών και ο ίδιος ο Σουλτάνος των Οθωμάνων, μια πλάγια απόδειξη της σημασίας που είχε η πόλη μας.
Δ) Η βρύση των Δερβίσηδων
Επόμενη βρύση, απέναντι από την εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα. Είναι το σημείο από το οποίο οι δύο επίορκοι αστυνομικοί, επιτηρητές των Μαυρομιχαλαίων, πυροβόλησαν (για αντιπερισπασμό) τους φρουρούς του Κυβερνήτη ή κατά άλλους τον ίδιο τον Ιωάννη Καποδίστρια.
Η επιγραφή της μας πληροφορεί.
α Από την κοινότητα των Μπεκτασήδων, ο σύντροφος της ενάτης
β ομάδας Mahmud Ağa, που είναι άρρωστος από τον έρωτα (του Θείου) και που έχει σφραγισμένη την καρδιά (με τα μυστικά της θρησκείας)
γ στο δρόμο του Θεού έβαλε το θεμέλιο της ευχάριστης αυτής κρήνης,
δ δημιουργώντας έτσι θεραπευτικές πηγές για τους διψασμένους που η καρδιά τους έχει κουραστεί.
Ω απομνημονευτή του Κορανίου, απήγγειλε από τη μνήμη σα νερό την ημερομηνία:
f [χρονόγραμμα:] Πιες από την κρήνη του Mahmūd το νερό της ζωής, που ξαναζωντανεύει την ψυχήΤο έτος: 1147 [3 ιουνίου 1734 - 23 μαΐου 1735]
α Από την κοινότητα των Μπεκτασήδων, ο σύντροφος της ενάτης
β ομάδας Mahmud Ağa, που είναι άρρωστος από τον έρωτα (του Θείου) και που έχει σφραγισμένη την καρδιά (με τα μυστικά της θρησκείας)
γ στο δρόμο του Θεού έβαλε το θεμέλιο της ευχάριστης αυτής κρήνης,
δ δημιουργώντας έτσι θεραπευτικές πηγές για τους διψασμένους που η καρδιά τους έχει κουραστεί.
Ω απομνημονευτή του Κορανίου, απήγγειλε από τη μνήμη σα νερό την ημερομηνία:
f [χρονόγραμμα:] Πιες από την κρήνη του Mahmūd το νερό της ζωής, που ξαναζωντανεύει την ψυχήΤο έτος: 1147 [3 ιουνίου 1734 - 23 μαΐου 1735]
Δημιουργοί της λοιπόν ήταν δερβίσηδες… Μουσουλμάνοι καλόγεροι μυστικιστές… του τάγματος των Μπεκτασήδων. Οι πρώτοι στίχοι αποτυπώνουν τα θρησκευτικά τους πιστεύω… δοσμένοι στον Αλάχ έχουν έρωτα προς τον Θεό και σφραγισμένες στην καρδιά τους τις εντολές του.
Είχαν έρθει στο Ναύπλιο … δεν έχουμε άλλη μαρτυρία πως είχαν μόνιμο Τεκέ (=Μοναστήρι) φτιάξει στην περιοχή μας… Συνήθως, έβγαζαν τα προς το ζην κάνοντας επαιτεία και παραδίδοντας μαθήματα σε παιδιά Οθωμανών.
Η εποχή κατασκευής είναι σε μια στιγμή ευμάρειας για τους Οθωμανούς κατοίκους της πόλης, η οποία ήταν τότε ακόμα πρωτεύουσα της Πελοποννήσου και έδρα του Πασά – Διοικητή της. Από το 1715 ως το 1769 η Πελοπόννησος πέρασε μια εντελώς ειρηνική περίοδο, κατά την διάρκεια της οποίας αυξήθηκε η γεωργική παραγωγή και άρχισε η εξαγωγή προϊόντων. Πράγμα που σημαίνει ότι έφερνε πλούτο στους Οθωμανούς γαιοκτήμονες, που αποτελούσαν την πλειοψηφία των κατοίκων της περιτειχισμένης παλιάς πόλης (Βαρουσιού)
Ε) Κρήνη της οδού Μ. Λαμπρυνίδου
Τέλος ο Σπαντιδέας εντοπίζει στο τέρμα της οδού Καποδιστρίου, διασταύρωση με τις σκάλες της οδού Μ. Λαμπρυνίδου μια ακόμα βρύση ενσωματωμένη σε οικία (πρώην κατοικία του Στρατηγού-Αρχίατρου Παπαδόπουλου, νυν Καλκούνου). Δεν έχει επιγραφή. Την χαρακτηρίζει Οθωμανική, γιατί η βάση της οικίας υπήρχε από εκείνη την εποχή, όπως φαίνεται από τον σωζόμενο βοηθητικό της χώρο, που έχει ακόμα σαχνισιά.
Τέλος ο Σπαντιδέας εντοπίζει στο τέρμα της οδού Καποδιστρίου, διασταύρωση με τις σκάλες της οδού Μ. Λαμπρυνίδου μια ακόμα βρύση ενσωματωμένη σε οικία (πρώην κατοικία του Στρατηγού-Αρχίατρου Παπαδόπουλου, νυν Καλκούνου). Δεν έχει επιγραφή. Την χαρακτηρίζει Οθωμανική, γιατί η βάση της οικίας υπήρχε από εκείνη την εποχή, όπως φαίνεται από τον σωζόμενο βοηθητικό της χώρο, που έχει ακόμα σαχνισιά.
Στ) Κρήνη της πλατείας ΣυντάγματοςΜπροστά από το παλιό τζαμί, που συνηθίζουμε να το λέμε Τριανόν, από το σινεμά που φιλοξένησε για πάρα πολλά χρόνια, επί της πλατείας Συντάγματος έχει τοποθετήσει ο Δήμος τα τελευταία 30 χρόνια μια δημόσια βρύση, που η κάνουλα στηρίζεται σε ένα απομεινάρι Οθωμανικής κρήνης. Αυτή δεν υπήρχε στην πλατεία Συντάγματος, πριν από την ανακατασκευή πλακόστρωσή της. Είναι νέα κατασκευή. Το απομεινάρι, όμως, της Οθωμανικής κρήνης, που έχει ενσωματωθεί, είναι αυθεντικό, αλλά δεν γνωρίζουμε από ποιο σημείο της πόλης προέρχεται.
Οι σωζόμενες επιγραφές λένε
Δεξιά πλευρά α: [ο δούλος του] Huseyn
Δεξιά πλευρά β: [δεν διαβάζεται]
Μπροστινή πλευρά α: Ωσάν να ήταν αυτή η κρήνη γιατρικόΜπροστινή πλευρά β: την αναζητούν οι διψασμένοι στο δρόμο του Δικαίου [δηλ. του Θεού]
Αριστερή πλευρά: [δεν διαβάζεται]
Δεξιά πλευρά α: [ο δούλος του] Huseyn
Δεξιά πλευρά β: [δεν διαβάζεται]
Μπροστινή πλευρά α: Ωσάν να ήταν αυτή η κρήνη γιατρικόΜπροστινή πλευρά β: την αναζητούν οι διψασμένοι στο δρόμο του Δικαίου [δηλ. του Θεού]
Αριστερή πλευρά: [δεν διαβάζεται]
Ζ) Η μπαρόκ κρήνη της οδού Σταϊκοπούλου
Σε όλες τις βρύσες το νερό χαρακτηρίζεται σαν ένα από τα πιο πολύτιμα δώρα που έδωσε ο Θεός στον άνθρωπο. Το ίδιο ισχύει και για την κρήνη της οδού Σταϊκοπούλου, στο πλάι του Τζαμιού. Γράφει εκεί η επιγραφή
Σε όλες τις βρύσες το νερό χαρακτηρίζεται σαν ένα από τα πιο πολύτιμα δώρα που έδωσε ο Θεός στον άνθρωπο. Το ίδιο ισχύει και για την κρήνη της οδού Σταϊκοπούλου, στο πλάι του Τζαμιού. Γράφει εκεί η επιγραφή
1α Από αγάπη για τους διψασμένους της Kerbela έφτιαξα μια κρήνη
1β Πιες να ξεδιψάσεις από την Λεκάνη του Προφήτη (Μωάμεθ, στον Παράδεισο)
2α Ήρθαν οι Σαράντα (άγιοι) με μυστική γνώση και πρόφεραν την ημερομηνία της: 1187 [25 μαρτίου 1773 - 14 μαρτίου 1774]
2β Πιες το γλυκό νερό του ποταμού Kawthar (τουρκικά Κεβσέρ, στον Παράδεισο) από την πηγή του Seyyid Abdullah
3 Στον μήνα Rabi‘ I του έτους 1187 [23 μαΐου - 21 ιουνίου 1773]
Πιθανά η αναφορά για «μυστική γνώση» και «Σαράντα Αγίους» να παραπέμπει και πάλι σε Μπεκτασήδες Δερβίσηδες. Εντυπωσιακός είναι ο διάκοσμος αυτής της βρύσης, όπου σύμφωνα με τον Σπαντιδέα έχουμε επιρροή από Ευρωπαϊκό μπαρόκ. Σημαντικό στοιχείο και η ημερομηνία κτήσης της κρήνης. Μόλις έχει κατασταλεί η επανάσταση των «Ορλωφικών» και την ύπαιθρο λυμαίνονταν συμμορίες Τουρκαλβανών και οι Οθωμανοί σχεδόν δεν έβγαιναν από την πόλη.
Η) Η μυθική βρύση του Χασάν Πασά.
Η σημαντικότερη και αναμφισβήτητα πιο ωραία θα ήταν η κρήνη του Χασάν Πασά. Δεν σώζεται. Έχουμε, μόνο, τη ζωγραφιά της και την περιγραφή της από περιηγητές. Άγνωστο πού ακριβώς βρισκόταν. Η αναφορά κάποιας μελετήτριας ότι ήταν εκεί που φτιάχθηκε ο Ψαρομαχαλάς, μάλλον δεν στέκει… γιατί ο Ψαρομαχαλάς προϋπήρχε του Χασάν Πασά, Τζεζαερλή, ο οποίος έφτασε στην Πελοπόννησο το 1780. Ναι μεν, ο Πασάς αυτός έδωσε το δικαίωμα στους Χριστιανούς, που κατοικούσαν στον Ψαρομαχαλά, να λειτουργούν την Αγία Σοφία, δεν σημαίνει, όμως, ότι έφτιαξε και την βρύση για αυτούς.
Η σημαντικότερη και αναμφισβήτητα πιο ωραία θα ήταν η κρήνη του Χασάν Πασά. Δεν σώζεται. Έχουμε, μόνο, τη ζωγραφιά της και την περιγραφή της από περιηγητές. Άγνωστο πού ακριβώς βρισκόταν. Η αναφορά κάποιας μελετήτριας ότι ήταν εκεί που φτιάχθηκε ο Ψαρομαχαλάς, μάλλον δεν στέκει… γιατί ο Ψαρομαχαλάς προϋπήρχε του Χασάν Πασά, Τζεζαερλή, ο οποίος έφτασε στην Πελοπόννησο το 1780. Ναι μεν, ο Πασάς αυτός έδωσε το δικαίωμα στους Χριστιανούς, που κατοικούσαν στον Ψαρομαχαλά, να λειτουργούν την Αγία Σοφία, δεν σημαίνει, όμως, ότι έφτιαξε και την βρύση για αυτούς.
(Ο Χασάν Πασάς, αρχιναύαρχος των Οθωμανών κατεδίωξε από την Πελοπόννησο τους Τουρκαλβανούς, γκρέμιζοντας περί τις 2.000 από το Παλαμήδι και «διακοσμώντας» την είσοδο της Τρίπολης με μια πυραμίδα από κεφάλια άλλων τόσων.)
Εξ άλλου φαίνεται από την ζωγραφιά που έχουμε ότι η βρύση του Χασάν Πασά είναι στην άκρη πλατείας.. Στον Ψαρομαχαλά μοναδική πλατεία είναι η Λάκα η οποία βρίσκεται σε αρκετά ψηλό σημείο για να μπορεί να φτάνει το νερό που προερχόταν από την πηγή της Άριας… ίσως να ήταν πιο κάτω.
Θ) Η βρύση της οδού Αλκιβιάδου
Στην Πρόνοια, επί της οδού Αλκιβιάδου, υπάρχει μια βρύση ακόμα. Σε αυτήν έχουμε ένα περίεργο. Μια επιγραφή ΄΄Ετούτη η βύρση την έκαμε ων ο τίμιος ιερέας της Βαγγελίστρας 1827 Μαΐου 16΄΄.Το περίεργο είναι ότι το 1827 δεν υπήρχε η Βαγγελίστρα στην Πρόνοια. Μοναδική κοντινή εκκλησία στην οποία εκκλησιάζονταν οι Προνοιώτες ήταν οι Άγιοι Πάντες και υπήρχαν τα ερείπια κάποιας εκκλησίας στη θέση της πλατείας Εθνοσυνελεύσεως. Εννοεί κάποια άλλη Βαγγελίστρα, ή την έφτιαξε το 1827 και τοποθέτησε την πλάκα όταν μετά από χρόνια έγινε παπάς στην Βαγγελίστρα; Και ποιος ήταν αυτός;
Στην Πρόνοια, επί της οδού Αλκιβιάδου, υπάρχει μια βρύση ακόμα. Σε αυτήν έχουμε ένα περίεργο. Μια επιγραφή ΄΄Ετούτη η βύρση την έκαμε ων ο τίμιος ιερέας της Βαγγελίστρας 1827 Μαΐου 16΄΄.Το περίεργο είναι ότι το 1827 δεν υπήρχε η Βαγγελίστρα στην Πρόνοια. Μοναδική κοντινή εκκλησία στην οποία εκκλησιάζονταν οι Προνοιώτες ήταν οι Άγιοι Πάντες και υπήρχαν τα ερείπια κάποιας εκκλησίας στη θέση της πλατείας Εθνοσυνελεύσεως. Εννοεί κάποια άλλη Βαγγελίστρα, ή την έφτιαξε το 1827 και τοποθέτησε την πλάκα όταν μετά από χρόνια έγινε παπάς στην Βαγγελίστρα; Και ποιος ήταν αυτός;
Εκτός από τις 9 αυτές βρύσες στο βιβλίο του ο Σπαντιδέας αναφέρει και πολλά άλλα… για τα οποία θα τα πούμε σε άλλη ανάρτηση. Θα ήταν όμως παράλειψη να μην αναφέρουμε το όνομα του μεταφραστή των Οθωμανικών επιγραμμάτων, Δ. Καστρίτσης, καθηγητής Πανεπιστημίου στην Αγγλία. Τα έχει μεταφράσει κατά λέξη για να μας δώσει το νόημά τους. Δύσκολη δουλειά γιατί είναι γραμμένα στα Τούρκικα με Αραβικά γράμματα (του Κορανίου), Ως γνωστόν, οι Τούρκοι μέχρι το 1922 δεν είχαν το σημερινό τους αλφάβητο…
