Στις σύγχρονες κοινωνίες, οι χρόνιες παθήσεις και οι επιπτώσεις του καθιστικού τρόπου ζωής αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα δημόσιας υγείας.
Η παχυσαρκία, ο σακχαρώδης διαβήτης τύπου 2, οι καρδιαγγειακές παθήσεις, η υπέρταση, αλλά και τα ψυχολογικά νοσήματα όπως το άγχος και η κατάθλιψη σχετίζονται άμεσα με τη σωματική αδράνεια. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η άσκηση δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται πλέον απλώς ως μια προαιρετική δραστηριότητα, αλλά ως ένα ισχυρό «φάρμακο», που θα πρέπει να συνταγογραφείται και να παρακολουθείται με επιστημονικά τεκμηριωμένο τρόπο.
Η άσκηση ως «φάρμακο»
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) αναγνωρίζει την τακτική σωματική άσκηση ως καθοριστικό παράγοντα πρόληψης και αντιμετώπισης πολλών νοσημάτων. Μελέτες έχουν δείξει ότι η συστηματική φυσική δραστηριότητα μπορεί να μειώσει τον κίνδυνο εμφάνισης καρδιομεταβολικών νοσημάτων κατά 30-50%, να βελτιώσει την ποιότητα ζωής σε άτομα με χρόνιες παθήσεις και να ενισχύσει την ψυχική υγεία και γνωστική λειτουργία.
Ωστόσο, όπως κάθε θεραπευτική παρέμβαση, έτσι και η άσκηση πρέπει να εφαρμόζεται με κατάλληλη δόση, συχνότητα, ένταση και μορφή, ανάλογα με τις ανάγκες, τις δυνατότητες και τις παθολογίες του κάθε ατόμου. Επομένως, η άσκηση δεν μπορεί να αποτελεί ένα γενικό και αόριστο "κάνε κάτι" αλλά πρέπει να συνταγογραφείται, όπως ακριβώς ένα φάρμακο.
Η συνταγογράφηση της άσκησης: Ένα εργαλείο πρόληψης και θεραπείας
Η έννοια της «συνταγογράφησης άσκησης» (exercise prescription) δεν είναι νέα. Ήδη από τη δεκαετία του 1990, ιατρικοί και αθλητικοί φορείς προωθούν το μοντέλο «Exercise is Medicine», σύμφωνα με το οποίο η άσκηση θα πρέπει να αποτελεί μέρος της ιατρικής πρακτικής. Αυτό σημαίνει ότι οι ιατροί, ιδιαίτερα στις ειδικότητες της γενικής ιατρικής, της καρδιολογίας, της παθολογίας και της ενδοκρινολογίας, οφείλουν να αξιολογούν τη φυσική δραστηριότητα των ασθενών τους και να παραπέμπουν – ή ακόμη καλύτερα, να συνταγογραφούν – εξατομικευμένα προγράμματα άσκησης.
Για παράδειγμα, ένας ασθενής με προδιαβήτη μπορεί να ωφεληθεί περισσότερο από ένα δομημένο πρόγραμμα άσκησης αντοχής και δύναμης, σε σύγκριση με οποιαδήποτε άλλη μονοθεραπεία. Αντίστοιχα, ένας ηλικιωμένος με οστεοπόρωση χρειάζεται ειδικά σχεδιασμένες ασκήσεις ισορροπίας και ενδυνάμωσης για την πρόληψη πτώσεων.
Η ανάγκη επιστημονικής παρακολούθησης από πτυχιούχους γυμναστές
Εφόσον η άσκηση αντιμετωπίζεται ως θεραπεία, είναι απαραίτητο να εφαρμόζεται υπό την καθοδήγηση και την παρακολούθηση εξειδικευμένων επαγγελματιών. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν οι απόφοιτοι των Τμημάτων Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού (ΤΕΦΑΑ), οι οποίοι διαθέτουν επιστημονική κατάρτιση στη φυσιολογία της άσκησης, την κινησιολογία, την εργομετρία, την παθοφυσιολογία και την αθλητική αποκατάσταση.
Η παρουσία αυτών των επαγγελματιών είναι κρίσιμη για την ασφαλή εφαρμογή των ασκησιοθεραπευτικών προγραμμάτων, ιδιαίτερα σε πληθυσμούς με αυξημένο ιατρικό ρίσκο. Οι πτυχιούχοι γυμναστές μπορούν να αξιολογήσουν τη φυσική κατάσταση, να σχεδιάσουν εξατομικευμένα προγράμματα, να επιβλέψουν την εκτέλεση των ασκήσεων, να προσαρμόσουν την ένταση και να αναγνωρίσουν σημάδια καταπόνησης ή δυσλειτουργίας.
Επιπλέον, η εμπλοκή επαγγελματιών με πανεπιστημιακή εκπαίδευση διασφαλίζει την ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών και αποτρέπει φαινόμενα αυθαίρετης ή μη επιστημονικής εφαρμογής άσκησης από μη καταρτισμένα άτομα, κάτι που μπορεί να έχει σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία των πολιτών.
Το ελληνικό πλαίσιο: Ελλείψεις και προοπτικές
Στην Ελλάδα, παρά την ύπαρξη εξαιρετικού επιστημονικού δυναμικού στους τομείς της άσκησης και της φυσικής αγωγής, η θεσμική αναγνώριση του ρόλου της άσκησης ως θεραπευτικού μέσου παραμένει περιορισμένη. Η άσκηση δεν συνταγογραφείται επίσημα στα δημόσια νοσοκομεία, δεν καλύπτεται από τα ασφαλιστικά ταμεία και δεν εντάσσεται οργανωμένα σε προγράμματα πρόληψης ή αποκατάστασης.
Παράλληλα, οι πτυχιούχοι ΤΕΦΑΑ δεν έχουν ακόμη κατοχυρωμένο ρόλο στα συστήματα πρωτοβάθμιας ή δευτεροβάθμιας φροντίδας υγείας, παρόλο που διαθέτουν τα προσόντα για να συμβάλουν ουσιαστικά. Η αποσπασματική συνεργασία με ιατρούς ή η απασχόληση σε ιδιωτικούς φορείς υγείας δεν αρκεί για να καλύψει τις ανάγκες του γενικού πληθυσμού.
Η θεσμοθέτηση της άσκησης ως ιατρικής πράξης, η δημιουργία πλαισίου για τη συνταγογράφησή της από ιατρούς και η υποχρεωτική παρουσία πτυχιούχων γυμναστών σε προγράμματα αποκατάστασης ή πρόληψης θα αποτελούσαν σημαντικά βήματα προς τη σωστή κατεύθυνση.
Οικονομικά και κοινωνικά οφέλη
Η ενσωμάτωση της συνταγογράφησης άσκησης στο σύστημα υγείας δεν αποτελεί απλώς μια ηθική ή επιστημονική επιλογή, αλλά και μια οικονομικά συμφέρουσα στρατηγική. Η πρόληψη και διαχείριση χρόνιων νοσημάτων μέσω της άσκησης μπορεί να μειώσει σημαντικά το κόστος νοσηλείας, φαρμακευτικής αγωγής και αποκατάστασης. Οι κοινωνίες που επενδύουν στην άσκηση έχουν καλύτερους δείκτες υγείας, αυξημένη παραγωγικότητα και μειωμένα ποσοστά αναπηρίας και εξάρτησης από το σύστημα υγείας.
Συμπεράσματα
Η συνταγογράφηση της άσκησης και η επιστημονικά τεκμηριωμένη εφαρμογή της από πανεπιστημιακά καταρτισμένους γυμναστές δεν αποτελεί πολυτέλεια, αλλά αναγκαιότητα. Η αντιμετώπιση της άσκησης ως ισότιμου θεραπευτικού μέσου, η συνεργασία μεταξύ ιατρών και γυμναστών και η θεσμοθέτηση του ρόλου του επαγγελματία της φυσικής αγωγής στο χώρο της υγείας μπορούν να αλλάξουν ριζικά το τοπίο της δημόσιας υγείας στην Ελλάδα.
Το επόμενο βήμα ανήκει στους φορείς πολιτικής υγείας και εκπαίδευσης: να αναγνωρίσουν τη σημασία της άσκησης και να διαμορφώσουν το θεσμικό πλαίσιο που θα επιτρέπει σε κάθε πολίτη να έχει πρόσβαση σε μια αποτελεσματική, ασφαλή και επιστημονικά τεκμηριωμένη φυσική δραστηριότητα.
Η άσκηση ως «φάρμακο»
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) αναγνωρίζει την τακτική σωματική άσκηση ως καθοριστικό παράγοντα πρόληψης και αντιμετώπισης πολλών νοσημάτων. Μελέτες έχουν δείξει ότι η συστηματική φυσική δραστηριότητα μπορεί να μειώσει τον κίνδυνο εμφάνισης καρδιομεταβολικών νοσημάτων κατά 30-50%, να βελτιώσει την ποιότητα ζωής σε άτομα με χρόνιες παθήσεις και να ενισχύσει την ψυχική υγεία και γνωστική λειτουργία.
Ωστόσο, όπως κάθε θεραπευτική παρέμβαση, έτσι και η άσκηση πρέπει να εφαρμόζεται με κατάλληλη δόση, συχνότητα, ένταση και μορφή, ανάλογα με τις ανάγκες, τις δυνατότητες και τις παθολογίες του κάθε ατόμου. Επομένως, η άσκηση δεν μπορεί να αποτελεί ένα γενικό και αόριστο "κάνε κάτι" αλλά πρέπει να συνταγογραφείται, όπως ακριβώς ένα φάρμακο.
Η συνταγογράφηση της άσκησης: Ένα εργαλείο πρόληψης και θεραπείας
Η έννοια της «συνταγογράφησης άσκησης» (exercise prescription) δεν είναι νέα. Ήδη από τη δεκαετία του 1990, ιατρικοί και αθλητικοί φορείς προωθούν το μοντέλο «Exercise is Medicine», σύμφωνα με το οποίο η άσκηση θα πρέπει να αποτελεί μέρος της ιατρικής πρακτικής. Αυτό σημαίνει ότι οι ιατροί, ιδιαίτερα στις ειδικότητες της γενικής ιατρικής, της καρδιολογίας, της παθολογίας και της ενδοκρινολογίας, οφείλουν να αξιολογούν τη φυσική δραστηριότητα των ασθενών τους και να παραπέμπουν – ή ακόμη καλύτερα, να συνταγογραφούν – εξατομικευμένα προγράμματα άσκησης.
Για παράδειγμα, ένας ασθενής με προδιαβήτη μπορεί να ωφεληθεί περισσότερο από ένα δομημένο πρόγραμμα άσκησης αντοχής και δύναμης, σε σύγκριση με οποιαδήποτε άλλη μονοθεραπεία. Αντίστοιχα, ένας ηλικιωμένος με οστεοπόρωση χρειάζεται ειδικά σχεδιασμένες ασκήσεις ισορροπίας και ενδυνάμωσης για την πρόληψη πτώσεων.
Η ανάγκη επιστημονικής παρακολούθησης από πτυχιούχους γυμναστές
Εφόσον η άσκηση αντιμετωπίζεται ως θεραπεία, είναι απαραίτητο να εφαρμόζεται υπό την καθοδήγηση και την παρακολούθηση εξειδικευμένων επαγγελματιών. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν οι απόφοιτοι των Τμημάτων Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού (ΤΕΦΑΑ), οι οποίοι διαθέτουν επιστημονική κατάρτιση στη φυσιολογία της άσκησης, την κινησιολογία, την εργομετρία, την παθοφυσιολογία και την αθλητική αποκατάσταση.
Η παρουσία αυτών των επαγγελματιών είναι κρίσιμη για την ασφαλή εφαρμογή των ασκησιοθεραπευτικών προγραμμάτων, ιδιαίτερα σε πληθυσμούς με αυξημένο ιατρικό ρίσκο. Οι πτυχιούχοι γυμναστές μπορούν να αξιολογήσουν τη φυσική κατάσταση, να σχεδιάσουν εξατομικευμένα προγράμματα, να επιβλέψουν την εκτέλεση των ασκήσεων, να προσαρμόσουν την ένταση και να αναγνωρίσουν σημάδια καταπόνησης ή δυσλειτουργίας.
Επιπλέον, η εμπλοκή επαγγελματιών με πανεπιστημιακή εκπαίδευση διασφαλίζει την ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών και αποτρέπει φαινόμενα αυθαίρετης ή μη επιστημονικής εφαρμογής άσκησης από μη καταρτισμένα άτομα, κάτι που μπορεί να έχει σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία των πολιτών.
Το ελληνικό πλαίσιο: Ελλείψεις και προοπτικές
Στην Ελλάδα, παρά την ύπαρξη εξαιρετικού επιστημονικού δυναμικού στους τομείς της άσκησης και της φυσικής αγωγής, η θεσμική αναγνώριση του ρόλου της άσκησης ως θεραπευτικού μέσου παραμένει περιορισμένη. Η άσκηση δεν συνταγογραφείται επίσημα στα δημόσια νοσοκομεία, δεν καλύπτεται από τα ασφαλιστικά ταμεία και δεν εντάσσεται οργανωμένα σε προγράμματα πρόληψης ή αποκατάστασης.
Παράλληλα, οι πτυχιούχοι ΤΕΦΑΑ δεν έχουν ακόμη κατοχυρωμένο ρόλο στα συστήματα πρωτοβάθμιας ή δευτεροβάθμιας φροντίδας υγείας, παρόλο που διαθέτουν τα προσόντα για να συμβάλουν ουσιαστικά. Η αποσπασματική συνεργασία με ιατρούς ή η απασχόληση σε ιδιωτικούς φορείς υγείας δεν αρκεί για να καλύψει τις ανάγκες του γενικού πληθυσμού.
Η θεσμοθέτηση της άσκησης ως ιατρικής πράξης, η δημιουργία πλαισίου για τη συνταγογράφησή της από ιατρούς και η υποχρεωτική παρουσία πτυχιούχων γυμναστών σε προγράμματα αποκατάστασης ή πρόληψης θα αποτελούσαν σημαντικά βήματα προς τη σωστή κατεύθυνση.
Οικονομικά και κοινωνικά οφέλη
Η ενσωμάτωση της συνταγογράφησης άσκησης στο σύστημα υγείας δεν αποτελεί απλώς μια ηθική ή επιστημονική επιλογή, αλλά και μια οικονομικά συμφέρουσα στρατηγική. Η πρόληψη και διαχείριση χρόνιων νοσημάτων μέσω της άσκησης μπορεί να μειώσει σημαντικά το κόστος νοσηλείας, φαρμακευτικής αγωγής και αποκατάστασης. Οι κοινωνίες που επενδύουν στην άσκηση έχουν καλύτερους δείκτες υγείας, αυξημένη παραγωγικότητα και μειωμένα ποσοστά αναπηρίας και εξάρτησης από το σύστημα υγείας.
Συμπεράσματα
Η συνταγογράφηση της άσκησης και η επιστημονικά τεκμηριωμένη εφαρμογή της από πανεπιστημιακά καταρτισμένους γυμναστές δεν αποτελεί πολυτέλεια, αλλά αναγκαιότητα. Η αντιμετώπιση της άσκησης ως ισότιμου θεραπευτικού μέσου, η συνεργασία μεταξύ ιατρών και γυμναστών και η θεσμοθέτηση του ρόλου του επαγγελματία της φυσικής αγωγής στο χώρο της υγείας μπορούν να αλλάξουν ριζικά το τοπίο της δημόσιας υγείας στην Ελλάδα.
Το επόμενο βήμα ανήκει στους φορείς πολιτικής υγείας και εκπαίδευσης: να αναγνωρίσουν τη σημασία της άσκησης και να διαμορφώσουν το θεσμικό πλαίσιο που θα επιτρέπει σε κάθε πολίτη να έχει πρόσβαση σε μια αποτελεσματική, ασφαλή και επιστημονικά τεκμηριωμένη φυσική δραστηριότητα.
